W wielu pracach psychologicznych charakter człowieka utożsamia się z jego osobowością. W moim rozumieniu charakter jest jedynie jednym z elementów struktury osobowości, podlegającym ocenie moralnej. Różni się on od cech neutralnych moralnie, takich jak np. upodobanie do określonego smaku czy rodzaju aktywności fizycznej. Mogą one sporadycznie kojarzyć się z określonym typem charakteru, ale nie są systematycznie oceniane w aspekcie moralności. Charakter jest zatem właściwością osobowości człowieka, która określa jego ustosunkowanie do ludzi, samego siebie i innych obiektów świata zewnętrznego na podstawie kryteriów moralnych.
Przedstawiona definicja charakteru oddaje syntetycznie sens omawianego terminu, a to otwiera drogę do wielorakich interpretacji. Dążąc do jej uściślenia, poddajmy analizie terminy z definiendum. Zapytajmy w pierwszej kolejności o to, jak treść kryje się za słowem „właściwość”.
Właściwością, albo cechą, jest to, co pozwala wyróżnić dany charakter od każdej innej jego odmiany. Tak też rozumiano ją już w czasach starożytnych, w języku greckim charakeristikos znaczy tyle co wyróżniający, odróżniający. Akt wyodrębnienia danego charakteru z całego zbioru wymaga przyjęcia sensownego kryterium, na podstawie którego dokona się tej czynności.
Zarówno naukowcy, jak i praktycy posługują się kilkoma kryteriami wyróżniania właściwości charakterów. Pierwsze z nich to kryterium treści, meritum. Człowiek np. skąpy jest z gruntu inny niż człowiek hojny, różnią ich cechy psychiczne. Ujawniają się one na wiele sposobów, m. in. w postępowaniu, i są określane na podstawie obserwacji lub domniemania ich ukrytego istnienia.
Ludzie kontaktując się ze sobą w ciągu licznych wieków, doświadczali – pod wpływem różnych form zachowania partnerów – doznań określonej treści. Rozróżniali je, lepiej poznawali, kojarzyli ze sobą, a także na tej podstawie określali jakość charakteru partnera. Z autopsji z kolei poznawali wielorakie odczucia, które wzbudzali inni swym zachowaniem. I właśnie te odczucia posłużyły za określenia treści charakteru. Uwzględniając doświadczenie wielu osób, ustala się typowe ich wątki i utrwala się je w języku w postaci nazw odmian charakteru. Przedstawiam to w rozdziale V tej pracy.
Okazuje się, że posługiwanie się kryterium treści w praktyce nie jest ani łatwe, ani wygodne. Istnieje bowiem, jak to wykazał G. Allport, aż 17 953 (w języku angielskim) przymiotnikowych określeń cech charakteru.
Nie znaczy to, że rzeczywiście charakter ludzi występuje aż w tak licznych odmianach. Wiele z tych nazw okazuje się być synonimami lub słowami bliskoznacznymi. Sytuacja ta sprawia, że używając różnych terminów, możemy mieć na myśli tę samą cechę. Np. bitny i waleczny mają to same znaczenie, ale opisując wyczyny rycerza lub sportowca zastanowimy się nad tym, które z tych określeń lepiej oddaje istotę poczynań bohatera.
Powodem takiego stanu rzeczy jest to, że większość określeń właściwości charakteru, oprócz komunikowania o treści, służy także do przekazu informacji o odczuciach emocjonalnych nadawców wobec osoby, która wykazała się daną cechą w działaniu. Inaczej mówiąc, określenia cech charakteru są nośnikami dwojakiej informacji: pierwsza dotyczy cech charakteru osoby postrzeganej, druga postrzegającej.
Słownikowe definicje są „suche”, nie uwzględniają opisanej dwoistości nazw, np. słowo „zazdrosny” określono jako „(…) pragnący tego, co ma ktoś inny”. Jest to operacja na wysokim poziomie ogólności, a skądinąd wiadomo, że nazwy ogólne określające treść cech charakteru są wieloznaczne, a stan ten utrzymuje się także na poziomie nazw jednostkowych.
Jeżeli słyszymy wypowiedź typu: „ludzie są zazdrośni” lub „Jan jest zazdrosny”, to ani w pierwszym, ani w drugim przypadku nie uzyskujemy pełnej informacji o rzeczywistym stanie rzeczy. Aby uniknąć wieloznaczności, stosuje się w praktyce zabieg konkretyzacji. Jan może być zazdrosny o powodzenie sąsiada u kobiet, jego stan konta lub… sławę jako miejscowego piłkarza.
Konkretyzacja uściśla treść nazwy określającej właściwość (cechę) charakteru, ale nie zapewnia jednoznaczności jej odbioru w tonacji emocjonalnej. Ta w znacznym stopniu zależy od nastawienia osoby postrzegającej. Dobry nastrój postrzegającego przenosi się na „widzenie” cech obiektu postrzeganego. Zazdrość np. może być potraktowana dobrotliwie, połączona z podziwem: „Ten to jest wybrańcem losu!” lub złośliwie: „Temu draniowi szczęście sprzyja!”.
Konsekwencją tych rozważań jest stwierdzenie, że opis charakterów z punktu widzenia ich treści (właściwości) jest przydatny i stosowany w opisach literackich oraz w praktyce życia codziennego. Natomiast nie najlepiej służy celom poznawczym, nie spełnia bowiem kryterium ścisłości, a przeto nie sprzyja poznawaniu zależności i związków przyczynowo-skutkowych.
